Γράφει ο Σωτήρης Κ. Δεσπότης στην Romfea.gr
Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Βιέννης

Ολόκληρη τη μουσική παράδοση της ανατολικής ορθοδόξου εκκλησίας μπορούμε να την ταξινομήσουμε σε τρεις κυρίως τομείς.

Ο πρώτος περιλαμβάνει τη μελοποιία, την τέχνη και επιστήμη του «μελίζειν» βάσει αισθητικών και μουσικών κανόνων. Ο δεύτερος τομέας απαρτίζεται από δύο κυρίως δραστηριότητες: τη διδασκαλία της μουσικής τέχνης- θεωρία και πράξη- καθώς και τη συγγραφή μουσικών εγχειριδίων με θεματολογία για τη θεωρία και πράξη της ψαλτικής τέχνης, για τη σχέση της εκκλησιαστικής μουσικής με το «εξωτερικόν» μέλος, για ιστορικο-λαογραφικά ζητήματα, για τη μορφολογία, για προσωπογραφίες και εργογραφίες καθώς και για αισθητικές προοπτικές περί της ερμηνείας ανά εποχή.

Τέλος, ο τρίτος τομέας περιλαμβάνει όλες τις προσπάθειες για τη διάσωση και διάδοση της ανατολικής ορθοδόξου εκκλησιαστικής μουσικής παραδόσεως. Στον τομέα αυτό-πέρα της διδασκαλίας που την τοποθετήσαμε στο δεύτερο τομέα-διακρίνουμε την αντιγραφή των μουσικών χειρογράφων συμπεριλαμβανομένης και της καλλιγραφίας καθώς και τη μουσική τυπογραφία η οποία εμφανίζεται μόλις στα 1820 στην ιστορία της ψαλτικής τέχνης με την έκδοση έργων με σημειογραφία των τριών Δασκάλων.

Ειδικότερα στον τομέα της αντιγραφής χειρογράφων τα Ιωάννινα παρουσιάζονται με ανεπτυγμένη δραστηριότητα σε τέτοιο βαθμό που ο ερευνητής Μανόλης Χατζηγιακουμής στο έργο του Η εκκλησιαστική μουσική του ελληνισμού μετά την Άλωση 1453-1820, να παρουσιάζει τα Ιωάννινα ως κέντρο αντιγραφής μουσικών χειρογράφων.

Και αυτό σχετίζεται τόσο με την άνθηση του μοναχισμού στη Νήσο των Ιωαννίνων όσο και με το ότι τα Γιάννενα ήταν κέντρο γραμμάτων και τεχνών. «Γιάννενα, πρώτα στ΄ άρματα, στα γρόσια και στα γράμματα» αναφέρει η λαϊκή μούσα.

Στα Ιωάννινα έφτασε σύντομα τόσο η αναλυτική σημειογραφία όσο και η θεωρητική μέθοδος των τριών Δασκάλων. Ένας από τους εισηγητές των επιτευγμάτων των τριών Δασκάλων υπήρξε ο Γεώργιος Κωνσταντίνου Πήλελης, Πρωτοψάλτης Ιωαννίνων.

Αναφέρεται στο πόνημα του Γεωργίου Παπαδοπούλου Ιστορική επισκόπησις της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής με δύο βασικές ιδιότητες. Ως μελοποιός μαθημάτων καθώς και συγγραφέας θεωρητικού εγχειριδίου και αρθρογράφος στην αθηναϊκή εφημερίδα Σιών.

Η μουσική του δραστηριότητα δεν σταματά εδώ. Ανέδειξε νέους μουσικούς οι οποίοι συνέχισαν το έργο του μετά το θάνατό του το 1885. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε τον Κωνσταντίνο Βαρδάκα και τον Αλέξανδρο Χαρισιάδη. Ο Βαρδάκας, εξ Ιωαννίνων ορμώμενος, διακρίθηκε για την καλλιφωνία του και για τις μουσικές γνώσεις του τόσο στον τομέα της εκκλησιαστικής μας μουσικής όσο και στα της «εξωτερικής» λεγομένης μουσικής.

Ο Χαρισιάδης υπήρξε Πρωτοψάλτης και δάσκαλος της ψαλτικής τέχνης στην ιερατική σχολή της Νήσου Ιωαννίνων. Εμφανίζεται και ως μελοποιός μελοποιήσας την ακολουθία του αγίου νεομάρτυρος Γεωργίου. Στους μαθητές του ξεχωρίζει ο Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος, Πρωτοψάλτης του μητροπολητικού ναού των Ιωαννίνων, ο οποίος υπήρξε για ένα διάστημα και μαθητής του Γεωργίου Πήλελη.

Εκτός των τριών αυτών δασκάλων υπήρξαν και άλλοι που βοήθησαν την ανάπτυξη της ψαλτικής τέχνης και επιστήμης στην περιοχή. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε τους: Γεώργιο Βέκκο, Δημήτριο Τούτση, Γεώργιο Χατζηβασιλείου Καρακώστα, Ηλία Μίσιο και τον ιεροδιάκονο π. Γεώργιο Πούλιο.

Ο επόμενος μεγάλος σταθμός στην ψαλτική ιστορία των Ιωαννίνων ξεκινά το 1942 με τον Άρχοντα Πρωτοψάλτη του μητροπολητικού ναού Σωτήριο Δ. Τάττη. Μαθητή του Νικολάου Τσιμπούκη. Όπως μας πληροφορεί ο Παναγιώτης Αντωνέλλης στο πόνημά του

Η Βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική: Ιστορική ανασκόπησις και εξέλιξις αυτής κατά τους καθ΄ ημάς χρόνους, ο Τάττης ανέδειξε και τον μετέπειτα Πρωτοψάλτη του μητροπολητικού ναού Αθανάσιο Κόντο, ο οποίος υπήρξε και μαθητής του και δίδαξε τα της ψαλτικής και στο ιεροδιδασκαλείο Βελλάς σε μεγάλο αριθμό σπουδαστών.

Την περίοδο αυτή στα Ιωάννινα γνωστό είναι και το σύστημα εκμάθησης της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής για άτομα με προβλήματα όρασης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Πρωτοψάλτης του ιερού ναού αγίας Μαρίνας, ο Βασίλειος Ζούμπας ο οποίος ήταν τυφλός.

Νέος ερμηνευτικός άνεμος ήρθε στο μητροπολητικό αναλόγιο με τον Πρωτοψάλτη Σπυρίδωνα Υφαντή, λάτρη του πατριαρχικού ύφους, ο οποίος οδήγησε με ασφάλεια τα ψαλτικά δρώμενα της πόλεως. Στιβαρή ερμηνεία, αρχοντική παρουσία και δάσκαλος πολλών ψαλτών έθεσε τις δικές του παρακαταθήκες στο ψαλτικό γιαννιώτικο οικοδόμημα.

Κοντά στον Σπυρίδωνα Υφαντή σημαντικότατο ρόλο διαδραμάτισαν στα διδακτικά της ψαλτικής ο Νικόλαος Καραβίδας, ο Ιωάννης Τζίμας, ο Γεώργιος Πατραμάνης, ο π. Λάμπρος Τσιάρας, κ.α., οι οποίοι δίδαξαν τα της ψαλτικής στη σχολή βυζαντινής μουσικής της Μητροπόλεως.

Χρημάτισαν μαθητές των Χατζημάρκου, Μαργαζιώτη και άλλων επιφανών Δασκάλων των Αθηνών και της Θεσσαλονίκης. Με τον τρόπο αυτό έφεραν στα ψαλτικά της πόλης των Ιωαννίνων διαφορετικές ερμηνευτικές σχολές.

Μαθητές τους διδάσκουν σήμερα στη σχολή της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής της Ιεράς μητροπόλεως στηρίζοντας το έργο του διευθυντή και Πρωτοψάλτη του μητροπολητικού ναού κ. Νικολάου Καραβιώτη, μαθητή του Σπυρίδωνος Γεωργακοπούλου. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε τον Ιωάννη Γιώτη, τον Κλέαρχο Σακκά και τον Μιχάλη Παπάζογλου.

Θα ήταν μεγάλη μας παράλειψη να μην αναφέρουμε ότι ο γνωστός καθηγητής Γρηγόριος Στάθης είναι Γιαννιώτης. Είναι ένας από αυτούς που ταξίδεψαν τα ευλογημένα σημαδόφωνα της ψαλτικής μας σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου.

Συγγραφέας, μελοποιός, χοράρχης και ποιητής τίμησε τον τόπο μας με το έργο του. Ένα έργο πάνω στο οποίο πολλοί ερευνητές έχτισαν τη δική τους ιστορία, δημιουργώντας πλουραλιστικότερες μουσικές αλήθειες για τις νεότερες γενιές.

Στον σεβαστό καθηγητή και σε όσους πάλεψαν με τον κόπο και τις αγωνίες τους με το θεριό της λήθης και στο τέλος το νίκησαν, αφιερώνουμε τις γραμμές του άρθρου μας με την ευχή όλοι μας να τους μιμηθούμε και να παραδόσουμε τα της ψαλτικής μας στους νεότερους.

Η λειτουργία για κάποια χρόνια, βέβαια, της Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Βελλάς, στην οποία οι φοιτητές ειδικεύονταν στην ψαλτική τέχνη και επιστήμη, έδωσε νέα πνοή στα ψαλτικά δρώμενα των Ιωαννίνων, μιας και έλκυσε ενδιαφερόμενες-νους από όλες τις γωνιές της πατρίδας μας, ο ερχομός των οποίων έφερε νέες ψαλτικές πραγματικότητες μιας και κάποιοι από αυτούς ήταν, ήδη, γνώστες της ψαλτικής μας παράδοσης.

Δυστυχώς, λάθη πολλών, οδήγησαν τη σχολή σε αναστολή λειτουργίας και κλείσιμο. Ένα όραμα του μακαριστού κυρού Χριστοδούλου άδοξα τελείωσε.

Ευχόμαστε σύντομα να κατανοήσουμε ότι η ψαλτική είναι το μουσικό ένδυμα για τη δοξολογία του Ενός, Αληθινού Θεού. Και οφείλουμε να το κρατήσουμε όπως της αρμόζει.

Ανόθευτη από «εξωτερικές» επιδράσεις. Βασισμένη στην προφορική και γραπτή παράδοση των πατέρων μας.

Ποτισμένη με την αγιότητα πολλών διακόνων της. Ένας από αυτούς και ο όσιος Ιωάννης ο Κουκουζέλης. Γείτονας της γιαννιώτικης γης.