Γράφει ο Μιχαήλ Βασ. Γαλενιανός στην Romfea.gr
Δρ. Θεολογίας, Δρ. Φιλοσοφίας

Η εορτή των τριών Ιεραρχών έχει καθιερωθεί ως εορτή των ελληνικών γραμμάτων και της παιδείας γενικότερα (Βλ. σχετικά Δ. Μπαλάνου, Διατί η εορτή των τριών Ιεραρχών εθεσπίσθη ως εορτή της παιδείας; Αθήναι 1948. [π.] Γ. Μεταλληνού, «Τρεις Ιεράρχαι», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία 11 [1967] 841-842).

Το γεγονός αυτό ασφαλώς δεν είναι τυχαίο, αλλά οφείλεται στη μεγάλη προσφορά των εν λόγω Ιεραρχών ως διδασκάλων, οι οποίοι με την εξαιρετική για την εποχή τους επιστημονική κατάρτιση, την απαράμιλλη αξία των έργων τους και την εξέχουσα προσωπικότητά τους αναδείχτηκαν κορυφαίες μορφές του ελληνορθόδοξου πολιτισμού.

Για του λόγου το ασφαλές αξίζει να αναφέρουμε κάποια σχετικά στοιχεία από τον πλούσιο σε δράση βίο τους και την αξιοθαύμαστη εργογραφία τους.

Ο Μέγας Βασίλειος, μετά τις εγκύκλιες σπουδές του στην Καισάρεια της Καππαδοκίας και την συμπλήρωσή τους στην Κωνστανινούπολη, ήρθε στην Αθήνα, για να σπουδάσει «ό,τι καλύτερο μπορούσε να δώσει ο Δ΄ αι. σ΄ έναν νέο με βαθιά δίψα για γνώση και τεράστια ικανότητα προς αφομοίωση» (Στ. Παπαδόπουλου, Πατρολογία, τόμ. Β, Αθήνα 1990, σ. 389).

Σπούδασε, μεταξύ άλλων, φιλοσοφία, ρητορική, γεωμετρία, αστρονομία και ιατρική.

Αξιοποιώντας τις επιστημονικές γνώσεις που απέκτησε προς ανάδειξη και προβολή της χριστιανικής πίστης, άφησε πίσω του μνημειώδη έργα, τα οποία μέχρι σήμερα εγκωμιάζονται από τους μελετητές τους.

Για παράδειγμα οι ομιλίες του στην «Εξαήμερο», δηλαδή στους πρώτους στίχους του βιβλίου της Γενέσεως που αναφέρονται στη δημιουργία του κόσμου, γίνονται αντικείμενο θαυμασμού από επιστήμονες.

Ο καθηγητής της αστρονομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Σταύρος Πλακίδης έγραψε σχετικά ότι οι παλαιότεροι αλλά και οι νεότεροι ερευνητές, όσοι είχαν την ευκαιρία να μελετήσουν με προσοχή και να εμβαθύνουν στο περιεχόμενο των εννέα στην Εξαήμερο ομιλιών του Μεγάλου Βασιλείου, καταλαμβάνονται από αίσθημα εκπλήξεως, γιατί βλέπουν μέσα από τις σκέψεις και τις ιδέες, οι οποίες αναπτύσσονται και αναλύονται εκεί, πλήθος γνώσεων φυσικών, αστρονομικών, βοτανικών κ.λπ., όπως επίσης και τις ποικίλες θεωρίες και απόψεις για πολλά ζητήματα και θέματα της τότε φυσικής εν γένει επιστήμης.

Και καταλήγει λέγοντας ότι όσοι επιθυμούν να δουν σε θαυμαστή εναρμόνιση τη θρησκεία και την επιστήμη, όσοι θέλουν να αντιληφθούν τον πνευματικό θησαυρό, ο οποίος υπάρχει πίσω από τους αριθμούς και τα γεωμετρικά σχήματα, πίσω από τα τηλεσκόπια και τα φασματοσκόπια, πίσω από τις θεωρίες και τα πειράματα, ας κάνουν τον κόπο να διεξέλθουν την Εξαήμερο του Μεγάλου Βασιλείου («Εξαήμερος και επιστήμη», ΑΚΤΙΝΕΣ, 1995, σσ. 11-13).

Από τις πολλές ομιλίες του Μεγάλου Βασιλείου για διάφορα θέματα η διασημότερη είναι παιδαγωγικού περιεχομένου. Απευθύνεται προς τους νέους με συμβουλές για το πώς μπορούν να ωφεληθούν από τη μελέτη των ελληνικών συγγραμμάτων («Προς τους νέους, όπως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων»).

Κεντρική ιδέα του δοκιμίου αυτού αποτελεί η αντίληψη ότι οι χριστιανοί μαθητές μπορούν και πρέπει να επιδοθούν κυρίως στη μελέτη της κλασσικής λογοτεχνίας ως ένα προστάδιο άσκησης για τη μελέτη των χριστιανικών αληθειών, λαμβάνοντας από αυτή ό,τι είναι καλό (Π. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμ. Δ΄, Θεσσαλονίκη 1989, σσ. 49-50). Παιδαγωγικού περιεχομένου είναι και η ομιλία του «Εις την αρχήν των Παροιμιών», η οποία κατά κάποιο τρόπο συμπληρώνει το προηγούμενο δοκίμιο (Όπ. π., σ. 50).

Ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στην Καισάρεια της Καππαδοκίας, όπου γνωρίστηκε και με τον Μέγα Βασίλειο, ο οποίος επίσης τότε σπούδαζε στα εκεί ονομαστά «εκπαιδευτήρια».

Στη συνέχεια μετέβη για ευρύτερες σπουδές στην Καισάρεια της Παλαιστίνης, την Αλεξάνδρεια και την Αθήνα, όπου τον ξαναβρήκε ο παλαιός γνώριμός του Βασίλειος και έγιναν επιστήθιοι φίλοι και συμφοιτητές. Οι επιδόσεις τους στα μαθήματα ήταν τόσο σπουδαίες, ώστε τους υποσχέθηκαν διδασκαλική έδρα, αν επιθυμούσαν να παραμείνουν στην Αθήνα.

Ο Μέγας Βασίλειος επέμεινε στην απόφασή του να επιστρέψει στην πατρίδα του, ενώ ο Γρηγόριος, υποκύπτοντας στις παρακλήσεις των φίλων και των δασκάλων του, παρέμεινε για μικρό χρονικό διάστημα διδάσκοντας Ρητορική (Στ. Παπαδόπουλου, Γρηγόριος ο Θεολόγος. Σπουδή του βίου και του έργου του, Αθήνα 1991, σσ. 38-47).

Όπως ο Μέγας Βασίλειος έτσι και ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός αναδεικνύει στα έργα του τη μεγάλη αξία της παιδείας.

Σε ένα από αυτά αναφέρει χαρακτηριστικά: Νομίζω ότι από όλους τους λογικούς ανθρώπους ομολογήθηκε (έγινε παραδεκτό) ότι από τα αγαθά μας το πρώτο είναι η παιδεία, όχι μόνο η ευγενέστερη και δική μας (η χριστιανική) . . . αλλά και η έξωθεν . . . Δεν πρέπει λοιπόν να ατιμάζουμε (να καταδικάζουμε) την παιδεία, επειδή αυτό αρέσει σε μερικούς, αλλά να θεωρούμε σκαιούς (άγριους, βάρβαρους) και απαίδευτους όσους σκέφτονται έτσι (Λόγος 43,11, PG 36,508A-509A).

Σε άλλο πάλι επισημαίνει ότι το παιδαγωγικό και ποιμαντικό έργο (το «άνθρωπον άγειν») είναι κάποια τέχνη τεχνών και επιστήμη επιστημών, δεδομένου ότι ο άνθρωπος είναι ον «πολυτροπώτατον» και «ποικιλώτατον» (Λόγος Β΄ - Απολογητικός της εις τον Πόντον φυγής, ΙΣΤ΄, PG 35,425A).

Πασίγνωστα έχουν γίνει μερικά αποφθέγματα του αγίου Γρηγορίου με παιδαγωγικό περιεχόμενο, όπως τα ακόλουθα:

Μη θέλεις να πείσεις με τα λόγια, αλλά με τα έργα. Μισώ τη διδασκαλία που είναι αντίθετη με τον τρόπο ζωής.

Πρέπει να είμαστε ευκολομετακίνητοι από το κακό προς το καλύτερο και αμετακίνητοι από το καλό προς το χειρότερο.

Καλύτερα να νικιέται κάποιος όταν πρέπει, παρά να νικά με τρόπο αθέμιτο και επικίνδυνο.

Περισσότερο εξέταζε τον εαυτό σου και όχι τους άλλους, γιατί στο ένα θα είσαι κερδισμένος εσύ, στο άλλο οι άλλοι.

Σπουδαιότερο είναι να αγωνίζεσαι, παρά να προετοιμάζεις άλλους να αντιμετωπίζουν τις συμφορές.

Το έργο που δεν έχει λόγο είναι καλύτερο από τον λόγο χωρίς έργο.

Για τους ανθρώπους μεγάλη δόξα στη ζωή είναι η γνώση, αλλά και κακό για όσους την χρησιμοποιούν άσχημα.

Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος μαθήτευσε στη ρητορική σχολή του ξακουστού διδασκάλου Λιβανίου και στο «Ασκητήριον», τη θεολογική σχολή, την οποία είχε ιδρύσει ο διαπρεπής θεολόγος Διόδωρος, μετέπειτα επίσκοπος Ταρσού.

Για μικρό χρονικό διάστημα άσκησε το επάγγελμα του δικηγόρου ή του ρητοροδιδασκάλου, πριν χειροτονηθεί διάκονος το 381 μ.Χ. στην Αντιόχεια της Συρίας μετά από μακροχρόνια άσκηση στον μοναχικό βίο (Π. Χρήστου, όπ. π., σσ. 232-235).

Όπως και οι άλλοι δύο μεγάλοι Ιεράρχες της Εκκλησίας, έτσι και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος έδειξε ιδιαίτερη ευαισθησία στο θέμα της αγωγής των νέων.

Απευθυνόμενος στους πιστούς, τούς προέτρεπε να δίνουν τη σωστή ανατροφή στους απογόνους τους: Σας παρακαλώ και σας ικετεύω, αγαπητοί μου, έλεγε, να φροντίζουμε πάρα πολύ για τα παιδιά μας και σε κάθε περίπτωση να επιδιώκουμε τη σωτηρία της ψυχής τους.

Συμβούλευε ότι οι γονείς πρέπει να φροντίζουν όχι πώς θα κάνουν τα παιδιά τους πλούσια σε ασήμι και χρυσό, αλλά πώς θα ήταν δυνατόν να γίνουν πλουσιότερα από όλους στην ευλάβεια, τη φιλοσοφία και την απόκτηση της αρετής· πώς δεν θα έχουν ανάγκη από πολλά, πώς δεν θα στρέφουν όλη τους την προσοχή στα πράγματα της παρούσας ζωής και τις νεοτερικές επιθυμίες.

Ακόμα πρέπει να εξετάζουν με ακρίβεια πότε τα παιδιά τους βγαίνουν από το σπίτι και πότε επιστρέφουν σε αυτό, πού πηγαίνουν, με ποιους συναναστρέφονται, γνωρίζοντας ότι, αν τα παραμελούν αυτά, δεν θα λάβουν καμμία συγχώρηση από τον Θεό.

Ας μην παραμελούμε λοιπόν, τόνιζε, την ανατροφή των παιδιών μας, έχοντας υπόψη ότι, αν αυτά είναι αγαπητά από τον Θεό, και στην παρούσα ζωή θα ευδοκιμήσουν και θα λάμψουν.

Γιατί όλοι σέβονται και εκτιμούν εκείνον, ο οποίος ζει με αρετή και καλοσύνη, έστω και αν είναι ο φτωχότερος όλων· όπως πάλι αποστρέφονται και μισούν τον κακό, έστω κι αν είναι πλουσιότατος.

Εκείνοι που παραμελούν τα παιδιά τους, κι αν σε όλα τα άλλα είναι καλοί και μετρημένοι, γι' αυτή τους την αμαρτία θα υποστούν την αυστηρότερη τιμωρία.

Ο ιερός Χρυσόστομος δεν παραλείπει επίσης να επαναλάβει το γνωστό από την αρχαιότητα ρητό ότι το «ζην» (η ζωή) οφείλεται στους γονείς, ενώ το «ευ ζην» (η καλή ζωή) στους δασκάλους, και επισημαίνει ότι το ζητούμενο θα πρέπει να είναι οι διδάσκαλοι, οι οποίοι δημιουργούν τις προϋποθέσεις για μία ζωή με σεμνότητα και σωφροσύνη (Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Εκλογαί και απανθίσματα, Λόγος ΚΖ΄ - Περί παίδων ανατροφής, PG 63,763 εξ.).

Να γιατί οι τρεις αυτοί μεγάλοι Ιεράρχες ανακηρύχτηκαν προστάτες της παιδείας. Και όλα αυτά που παραθέσαμε από τα έργα τους αποτελούν μόνο ένα μικρό δείγμα της προσφοράς τους.

Ας είναι λοιπόν πάντοτε φωτεινό παράδειγμα για όλους, ώστε να αγωνιζόμαστε για μία παιδεία αντάξια του επιπέδου τους και των προσδοκιών τους.