Ιωάννης Φουρτούνας, καθηγητής κοπτολόγος

Εάν κανείς πάει το πρωί της Κυριακής των Βαΐων σε κάποια εκκλησία των Κοπτών για να παρακολουθήσει την τελετή και τον εορτασμό της εισόδου του Χριστού στα Ιεροσόλυμα τον περιμένει μια πανέμορφη έκπληξη.

Θα διαπιστώσει ότι όλοι οι Κόπτες εισέρχονται θριαμβευτικά στις εκκλησίες τους κρατώντας μεγάλα κλαδιά από φοίνικες, σταυρούς από πάπυρο και πολύχρωμα λουλούδια για αυτό το αρχαίο έθιμο.

Τα δε μικρά παιδιά, τα οποία άλλωστε απεικονίζονται και στις αντίστοιχες βυζαντινές εικόνες να κρατούν τα βάγια των φοινίκων, προσέρχονται με μικρότερους κλάδους, όμορφα περιπεπλεγμένους.

Είναι μία παμπάλαια παράδοση των πρώτων αιώνων που η κοπτική εκκλησία διατήρησε έως σήμερα και που πιστοποιεί και επιβεβαιώνει ότι τούτο γίνεται εις ανάμνηση του γεγονότος της εισόδου του Χριστού στα Ιεροσόλυμα.

Κάθε οικογένεια προμηθεύεται έγκαιρα κλάδους φοινίκων, καθώς επίσης και λουλούδια που με τα λαμπρά χρώματά τους δίνουν ένα ιδιαίτερα χαρούμενο τόνο και προϊδεάζουν τους πιστούς για την ανάσταση που επίκειται.

Η ιδιαίτερη λαμπρότητα με την οποία εορτάζονται τα βάια υποδηλοί την μεγάλη σημασία και την κεντρική θέση που διατηρεί διά μέσου των αιώνων η χρήση των φοινίκων στον εορταστικό κύκλο της κοπτικής εκκλησίας.

Βέβαια εμείς πηγαίνουμε στην εκκλησία δάφνες γιατί δεν ευδοκιμούν στην Ελλάδα οι φοίνικες, στην πραγματικότητα όμως τα βάια είναι οι φοίνικες, διότι va, vae (βα, βάι) είναι ο φοίνικας στη κοπτική γλώσσα.

Η αντικατάσταση των φοινίκων από τη δάφνη δεν έγινε εκ τύχης τινός, αλλά επειδή η ιερή δάφνη ήταν στην αρχαιότητα νύμφη, που μεταμορφώθηκε σε δέντρο για να σωθεί από την καταδίωξη του θεού Απόλλωνα.

Έτσι εμείς μετονομάζουμε τη δάφνη αποκλειστικά για την Κυριακή των Βαΐων σε βάια, καθαρά για θρησκευτικούς λόγους και ισχύει αυτή η μετονομασία μόνον κατά τη διάρκεια της ημέρας αυτής, είτε σχετικά με αυτήν.

Η εμμονή στη χρήση της κοπτικής λέξης βάι, βάε προέρχεται από το ότι αυτή η κοπτική λέξη χρησιμοποιήθηκε στην Αγία Γραφή, οπότε η εκκλησία πιστή στο Ευαγγέλιο δεν μπορούσε να την αλλάξει.

Η έκφραση va, vae υπάρχει σε διαφόρους τύπους στα κοπτικά χειρόγραφα, όπως vaei, voi, vei, veei, σημαίνοντας το βάιον, το δέντρο του φοίνικα, αλλά, κυρίως, τον κλάδο των φοινίκων, τη βαίνη, το βαγιόκλαδο.

Σε κλάδους φοινίκων αναφέρεται και το Ευαγγέλιο «έλαβον τα βαΐα των φοινίκων και εξήλθον εις υπάντησιν αυτώ, και έκραζον «Ωσαννά, ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου, βασιλεύς του Ισραήλ» (Ιωαν. ΙΒ, 12, 13).

Επομένως με τη λέξη «βάγια» ή «βάια» εννοούμε όχι καθ’ εαυτόν τον φοίνικα και ολόκληρο το δέντρο, αλλά τους κλάδους από φοίνικες - και στην Ελλάδα τους κλάδους από δάφνες, που έχουν κοπεί για εκκλησιαστική χρήση.

Τούτο επιβεβαιώνεται και από τις διηγήσεις του Λαυσαϊκού, του Ευεργετινού και τους βίους των ασκητών, οι οποίοι είχαν ως σύνηθες εργόχειρο τις πλεξούδες των βαΐων και τα χρησιμοποιούσαν στην ζωή τους.

Από αυτή τη λέξη προέρχονται πολλές ελληνικές λέξεις, όπως, βάγια, βαγιολούλουδα, βαγιόκλαδα, βαγιά, βαϊφόρος, πολλοί δε λέγονται Βάιος και Βαΐτσα, χωρίς να ξέρουν ότι το όνομά τους είναι κοπτικής προέλευσης.

Κοπτική ονομασία έχει και το Βάι τη Κρήτης, νοτιότερα της Ιεράπετρας στη επαρχία της Σητείας ένα κρυφό κι απόμερο λιμάνι μ ένα πανέμορφο φοινικόδασος, όπου πήγαιναν οι πειρατές και έκρυβαν τα πλοία τους.

Είναι γνωστό ότι η καταγωγή των περισσοτέρων και των πλέον σημαντικών εξ αυτών των πειρατών ήταν από παράλια της βόρειας Αφρικής, από την Λιβύη, αλλά κυρίως από την Αίγυπτο, εξ ου και η ονομασία Βάι (ον).

Είναι γνωστό και το έθιμο, με το οποίο οι γυναίκες από την Πέμπτη μάζευαν από τα δάση βιαγιόκλαδα (δαφνόκλαρα) και τα πήγαιναν το Σάββατο του Λαζάρου στην εκκλησία για να ευλογηθούν και να μοιραστούν στο λαό.

Μάλιστα, σε ορισμένα απομονωμένα χωριά, όπως στο Τρίκερι Πηλίου ακόμη και σήμερα οι νεοπαντρεμένες πηγαίνουν την «κλαμούρα» το Σάββατο το βράδυ στην εκκλησία, ώστε να ευλογηθεί μέσα στο Ιερό.

Η «κλαμούρα» είναι ο ωραιότερος κλάδος από δάφνες που τον στόλιζαν με μία έγχρωμη κορδέλα στο μέσον του και τον παραλάβαιναν το πρωί της Κυριακής από τον παπά και με αυτόν επέστρεφαν σπίτι τους.

Η δάφνη ανέκαθεν ήταν σύμβολο νίκης. Πρώτα οι Έλληνες και έπειτα οι Ρωμαίοι συνήθιζαν να στεφανώνουν με κλαδιά δάφνης τους νικητές των αγώνων. Έτσι, ακόμα και σήμερα η δάφνη ταυτίζεται με τη δόξα και την νίκη.

Αλλά και οι κλάδοι των φοινίκων είχαν κατά περίεργο, αλλά άκρως αποκαλυπτικό τρόπο, όμοιους ή παρόμοιους συμβολισμούς, αφού σε όλη την έκταση της αχανούς βυζαντινής αυτοκρατορίας ήταν σύμβολα νίκης.

Η θριαμβευτική είσοδος του Χριστού στα Ιεροσόλυμα ήταν κατά τον τύπον των θριάμβων των Ρωμαίων αυτοκρατόρων, οι οποίοι επέστρεφαν στην μητρόπολη Ρώμη νικητές από ισχυρούς πολέμους με τους εχθρούς.

Αυτόν άλλωστε προεικόνιζαν και εξεικόνιζαν, τον νικητή του θανάτου Χριστόν, τον όντως βασιλέα και Θεόν, προς τον Οποίον και τα πλήθη εκραύγαζον το «Ωσαννά», έχοντες ανά χείρας τους κλάδους των φοινίκων.

Όπως επακριβώς και η αρχαία συνήθεια να υποδέχονται τοιουτοτρόπως τους βασιλείς. Διότι ο φοίνικας ήτο αφενός μεν αειθαλές δένδρο, αφετέρου δε σύμβολο της νίκης και συνάμα της αιωνίου ζωής και βασιλείας.